Communications aux colloques

Communications aux colloques

À la recherche d'un habitat écologique pour un environnement écologique :
héritage & modernisation de Phú Yên.

À la recherche d'un habitat écologique pour un environnement écologique :
héritage & modernisation de Phú Yên.

Thử thách


Sau khi nêu ra một số dữ liệu ở trên đây, chúng ta phải giải đáp bài toán. Nếu chúng tôi đã nhấn mạnh đến các bế tắc của mô hình tây phương chỉ vì lý do hiển nhiên (bon sens) : một nước không có nhiều thuận tiện ngay từ đầu, nếu người ta quan sát những bước chân của kẻ đi trước trong cuộc chạy đua phát triển, thì có lẽ sẽ tránh được những lầm lẫn, nhận ra những điều đáng nghi để lấy ra một bài học thay vì chỉ cắm đầu chạy theo kẻ khác. Nếu chúng ta phải bắt đầu bằng tay trắng, điều đó không hẳn là một thiệt thòi, mà ngược lại có thể là một ưu điểm, vì chúng ta không có gánh nặng phát triển phải gạt bỏ : xây cất trên một miếng đất trống dễ hơn là phải phá hủy những gì có trên mảnh đất đã bi khai thác trước khi xây cất lại. Trong một cuộc chạy đua kẻ chạy sau cùng có thể thành kẻ đứng đầu nếu người ta đảo ngược chiều hướng. Thay vì chỉ chạy theo mô hình tây phương, và trong trường hợp đó, càng chạy theo thì càng bị người ta bỏ xa vì thiệt thòi ngay từ ban đầu, ta nên tìm cho ta một hướng đi mới, một chân trời mới để đảo ngược tình thế. Tỉ dụ, thật là vô lý nếu chúng ta chạy theo mô hình phương tây để nhắm vào mục tiêu sản xuất xe ô tô hơn các nước Phương Tây khi chính Phương Tây đang khủng hoảng vì chính mô hình đó, khó nói ra hết trong khuôn khổ bài tham luận này. Trung Quốc sẽ cho thí nghiệm một loại xe công cộng chạy trong thành phố mang tên 3D Express Coach, một loại xe hầm có thể để các xe nhỏ chạy dưới hầm xe mà chiều ngang là toàn chiều ngang của đường xá. Loại xe này có thể chuyên trở được 1.400 khách hàng[22]. Đối với chúng tôi đây không phải là một giải pháp tinh vi hợp lý mà chỉ là một cách chạy trốn vấn đề thực sự, là chạy theo mô hình phương tây bị giới hạn về tiến triển về mặt xã hội, vì mục đích của mô hình này không phải là mang lại hạnh phúc cho mọi người. Các nước nhỏ không được lợi ích gì để nhập cuộc chơi này mà họ không thể nào kiêm soát được luật chơi. Thay vì tìm trăng dưới nước, liệu có nên đặt ra những câu hỏi có trách nhiệm với thế hệ sau, về môi trường là điều cần thiết cho cuộc sống, về sự đoàn kết với những kẻ yếu kém như những tộc thiểu số, về chia sẻ kiến thức để mọi người đều tiến lên ? Khi hàng triệu người phải tranh chấp ở trong các khu dân sinh ở các nước nghèo như Mexico, Tân Delhi, Lagos, Sài Gòn, có chỗ ở rộng rãi là một điều ưu tiên ? Chính với cái ưu tiên này mà Phú Yên có thể thu hút được người khác để họ thấy được một cái gì khác với các cao ốc 30 tầng, đường cao tốc, siêu thị vô hồn, xe ô tô càng ngày càng to xả khói làm ô nhiễm môi trường, v.v., tất cả những gì người ta chạy trốn khi người ta du lịch.

Đây là một thách thức về nhiều lãnh vực :

• thách thức theo một con đường mà mọi người không theo ;


• thách thức thắng các thành kiến đã mọc rễ trong đầu người ta ;


• thách thức thắng cuộc để người ta biết rằng điều này có thể tồn tại đối với một đất nước thiếu điều kiện ;


• thách thức lôi cuốn mọi người dân Phú Yên vào cuộc để giữ vai trò chủ động, một tác nhân của tiến triển, đưa nó đến hoàn thiện và trường cửu.

Nếu chúng ta vượt lên được các thử thách về mặt tâm lý và chính trị – đó là điều khó nhất – thì sau đó mọi chuyện sẽ không đến nỗi khó khăn lắm. Sự khảo sát này không có ý áp đặt một giải pháp từ bên ngoài vào không liên quan gì đến tài nguyên và tài sản bản địa, như những nền khai thác dầu hỏa người ta tạo dựng ngoài khơi. Sau khi đã phân tích sự hiện hữu về tài sản cũng như về khả năng mà thế giới hiện đại có thể cung cấp, chúng tôi thiết nghĩ là nên đặt Phú Yên vào một cương vị đặc biệt, để tránh trường hợp có thể là nạn nhân cho phát triển không chiều hướng rõ ràng, nếu không nói là bừa bãi, có thể làm tổn thương đến hiện hữu mà không mang lại được gì bền vững : một tỉnh sinh thái mà giai đoạn đầu tiên là trấn hưng các ngôi nhà đã xây dựng hay xây dựng những ngôi nhà mới theo nguyên tắc sinh thái. Tất cả mọi điều kiện đều có thể có để đi vào thi công. "Ngôi nhà sinh thái" là một ý niệm mới đang lan tràn khắp Châu Âu từ khoảng mươi năm nay, ngay cả ngành xây dựng cũng đang phải chuyển hướng để không lỡ một cơ hội mới. Cái ý niệm này hoàn toàn ngược với mô hình phát triển vô trách nhiệm mà những hậu quả của nó càng ngày càng đe dọa. Để có được nhãn hiệu "nhà sinh thái", thì thiết kế và thực thi cũng phải tôn trọng vài nguyên tắc :

• dùng vật liệu bản địa [23] thay vì dùng các vật liệu mang đến từ xa (các tỉnh xa xôi hay từ ngoại quốc). Nguyên tắc này làm giảm giá nhà và giảm tiêu thụ năng lượng, vì các vật liệu mua từ xa phải mất công chuyên trở từ nơi sản xuất đến nơi tiêu thụ : nếu ít chuyên trở hơn, thì ít tắc đường hơn, tiêu thụ năng lượng ít hơn, ít khói xe hơn, ít ô nhiễm môi trường hơn, do đó giá nhà rẻ hơn. Một nước ở vùng nhiệt đới như Việt Nam dùng gạch bằng xi măng như hiện nay là điều phi lý về năng lượng và khí hậu. Gạch xi măng là một vật liệu truyền nhiệt, lượng nhiệt được thu hút trong ngày sẽ nhả ra sau khi trời bớt nắng. Nếu không có lớp cách nhiệt thì trong nhà sẽ rất nóng. Giải pháp dễ dàng là thiết bị thêm máy điều hòa không khí như những các chủ thầu đề nghị với các khách hàng, vì họ nghĩ đến quyền lợi của họ trước, dù không thích hợp với hoàn cảnh, và có lẽ họ cũng chưa biết đến giải pháp sinh thái. Không khí do các máy diều hòa phát ra chưa chắc là lành mạnh. Cơ thể con người hàng ngày ra vào phải chịu những cú sốc về nhiệt độ (choc thermique). Về mặt sản xuất gạch xi măng, thì đã là một lò thiêu hủy năng lượng quá mức, và sau đó còn phải chuyên trở từ nơi sản xuất đến nơi tiêu thụ, tức là phải cần thêm năng lượng. Loại gạch này chỉ được sản xuất trong các xí nghiệp chuyên môn mà tư nhân không thể làm được, tức là ngoài tầm tay của mọi người, không như các vật liệu thiên nhiên, truyền thống sẵn có ở bản địa như đất, rơm, gạch, gỗ, tre, nứa … tất cả đều là những vật liệu cách nhiệt rất tốt.



• Dùng các nguồn năng lượng tái hồi (mặt trời, gió, thủy triều...[24]) cho các sinh hoạt hàng ngày. Dùng năng lượng mặt trời hay là gió người ta (tư nhân hay tập thể) có thể tự lực tự chủ trong sản xuất cũng như trong tiêu thụ, như thế làm giảm gánh nặng cho nhà nước về đầu tư vào các công trình hạ tầng cơ sở. Vì Phú Yên quanh năm nắng nhiều, nếu người ta có thể giữ lại nguồn năng lượng vô tận và hào hiệp này, và dĩ nhiên là phải đầu tư, để cải tiến tiện nghi cho dân cư trong vùng, thì sẽ là điều rất hay và có trách nhiệm. Sự phổ cập dùng năng lượng mặt trời có khả năng thúc đẩy để có một nghành kinh tế – công nghệ tối tân đầy tương lai, tức là phải đào tạo những chuyên môn kỹ thuật, mở ra một trình tự đào tạo trong các trường dạy nghề hay trong đại học. Và để tuân theo tôn chỉ của ngôi nhà sinh thái thì có thể cho thành lập một trung tâm để sản xuất những pa nô mặt trời thay vì phải mua từ nước ngoài. Các điều nói trên đều có thể áp dụng cho phần năng lượng gió dùng cho tư nhân hay tập thể nhỏ, vì những máy quạt gió có năng xuất cao thì lại thuộc về các công trường lớn, có quy mô quốc gia, làm giảm tính tự chủ của người dùng. Cũng như nghành năng lượng mặt trời, năng lượng gió cũng có tương lai. Như chúng tôi đã nói qua ở trên, nếu sản xuất theo mô hình sinh thái thì chúng ta sẽ có một mạng lưới năng lượng phân ra địa phương uyển chuyển, bảo dưỡng dễ dàng và khó mà bị phá hoại hoàn toàn trong chiến tranh hay khủng hoảng.



• Dùng cầu tiêu khô thay vì cầu tiêu nước làm phí nước (để uống) và sinh ra những phế thải làm ô nhiễm môi trường trong quá trình xử lý. Nước dùng cho cầu tiêu được coi là tới 25-30% lượng nước dùng hàng ngày trong một hộ gia đình. Nếu dùng cầu tiêu khô thì phân người được dùng lại để chế ra phân bón như ở nông dân việt nam từ trước đến giờ, có điều khác một tí là từ nay người ta không còn phải chịu ngửi những mùi khó chịu ở các cầu tiêu truyền thống, vì mỗi lần đi xong chỉ cần phủ lên một lớp mùn cưa [25], vỏ gỗ bào hay lá khô vụn, cành nhỏ đã được nghiến vụn là không còn cái mùi khó chịu ấy nữa. Trong gỗ có chứa nhiều carbone, khi phân và carbone được pha trộn thì sẽ gây ra những phản ứng hóa học rất rắc rối để có thể viết ra đây một cách dễ hiểu, và lâu ngày chúng ta có một thứ vật liệu gọi là phân ủ (compost) thiên nhiên vừa sinh thái dùng làm phân bón rất tốt mà lại không phải mua như các thứ phân bón hóa học làm ô nhiễm môi trường [26]. Thứ phân thiên nhiên này không khác gì lớp mùn ở trong rừng nếu không nói chính như lớp mùn phủ các cánh rừng. Nhờ có lớp mùn này mà đất trong rừng được tốt tươi. Sự dùng lại phân người theo lối này hoàn toàn hòa hợp với chu kỳ biến hóa của thiên nhiên, không có gì mất, ngược lại còn có lợi. Cầu tiêu nước đã được thí nghiệm lâu năm ở Châu Âu, nên bây giờ hoàn toàn có thể sử dụng không lo ngại gì. Chẳng phải đầu tư gì tốn kém : một cái thùng (sô nước) bằng inox, phần ghế gỗ để ngồi, một cái thùng để đựng mùn cưa, có thể mọi người đều làm được nếu không quá vụng về tay chân [27]. Sau một tuần lễ sử dụng tùy theo số người trong nhà, thì đem đổ đi sau vườn, một chỗ khuất sau rạng cây hay hàng rào, đây cũng là nơi mình gom góp các bữa cơm thừa là thành phần thực vật (loại bỏ các thứ thịt, cá), các thứ bỏ sau khi nấu cơm, các thứ như cỏ dại, lá cây, cành cây nhỏ, những phế thải sau khi làm vườn, v.v. Sự sản xuất loại phân sinh thái này còn được gọi là bón phân ủ, là một bước tiến so với lối lấy phân ở nông thôn việt nam truyền thống, với cùng các thành phần mà không phải tốn kém thêm. Dù sao đi nữa thì làm cầu tiêu khô rẻ hơn cầu tiêu nước nhiều mà ai cũng có thể thực hiện được, và như thế mọi người đều tự lực tự chủ hơn, đó cũng là điều đáng chú ý. Ở nông thôn mỗi hộ có thể có nhiều cầu tiêu khô nếu cần, một ở trong nhà, một ở ngoài vườn.
  
  Điều chúng ta vừa đề cập đến thuộc về sử dụng cầu tiêu khô cho tư nhân nhưng nó còn đáp ứng vào nhiều trường hợp khác, vì rất tiện lợi mà không tốn kém : dùng trong các buổi lễ hội ngoài trời, buổi họp mặt đông người ở nơi công cộng, mít ting, liên hoan nhạc, thể thao, v.v. Không có cầu tiêu ở những nơi công cộng là một điều thiếu thốn đáng trách cho lối sống hiện đại. Với loại cầu tiêu này người ta không còn phải do dự tính toán mỗi khi có lễ hội, liên hoan, v.v. ngoài trời. Đáng nhẽ ở tất cả những nơi công cộng đều phải có những nhà vệ sinh kiểu này, ở thành phố cũng như ở nông thôn.
  
  

Thế là chúng ta đã có đầy đủ yếu tố, nhiên liệu, vật liệu để xây dựng một ngôi nhà sinh thái hay sửa sang lại một ngôi nhà cũ để biến nó thành một ngôi nhà sinh thái. Ở trên kia chúng ta đã thấy là những ngôi nhà truyền thống thiếu ánh sáng trong mùa mưa, và thiếu lớp cản nhiệt cho mùa nắng để người ta cảm thấy dễ chịu khi ở trong nhà, mặc dù các ngôi nhà truyền thống ở Việt Nam đã là những ngôi nhà sinh thái trước sự hình thành của ý niệm sinh thái. Thiếu ánh sáng thì có thể sửa dễ dàng bằng cách đặt một cái "giếng ánh sáng" (puits de lumière) trên nóc nhà ; đây là một cách thức kỹ thuật rất giản dị : người ta lấy ánh sáng của mặt trời rồi phản chiếu vào nơi nào đó người ta cần qua hệ thống gương thiết kế trong một ống trục bằng inox. Căn phòng ngày xưa tối om bây giờ được chiếu sáng không cần đến thiết kế điện. Còn một giải pháp khác để có thêm ánh sáng là dùng đến cửa sổ Velux 1 đặt trên mái nhà. Còn về mùa hè mà trong nhà nóng thì người ta có thể giảm nhiệt tới mức độ chịu đựng được mà không cần dùng đến các thiết bị tốn kém như máy điều hòa tốn năng lượng mà kết quả chưa được khẳng định rõ ràng. Làm giảm nhiệt cách này thì chỉ cần thêm lớp cách nhiệt ở tường và mái nhà bằng cách dùng những vật liệu thiên nhiên sẵn có như rơm, đất, đai sợi, sợi dừa, v.v. 2. Và một giải pháp khác là nên trồng thêm cây có bóng mát gần nhà, trong vườn. Bóng râm của các cây cao làm giảm nhiệt (tục ngữ có câu cây cao bóng mát). Chắc ai cũng đã từng chứng kiến là mùa hè, đứng dưới một bóng cây cao thì mát hơn đứng dứới bóng một tòa nhà xây bằng xi măng. Cái ao ở nông thôn cũng góp phần điều hòa không khí và làm giảm nhiệt vào mùa hè do hơi nước bay lên.

Ngôi nhà sinh thái cũng còn là một nếp sống, một nghệ thuật sống mà một trong những nguyên tắc là xóa bỏ ngay từ nguồn những phung phí, những phế thải làm ô nhiễm : để tránh khỏi phải xử lý những điều phế thải tốt hơn nhất là đừng để cho có những phế thải, không sản xuất ra nó, chứ không phải ngược lại là cứ để cho có phế thải rồi xử lý sau, làm như thế có khác chi buộc cày đằng trước trâu. Ngoài chuyện xây nhà sinh thái hay sửa nhà cũ theo mô hình sinh thái, nếp sống này cần mọi người phải ý thức trong việc bình thường hàng ngày : khi không cần thì nên đóng vòi nước thay vì cứ để nước chảy không khi đánh răng, không vất rác rưới, các đồ thải đi mọi nơi mà phải vất vào những nơi dành riêng cho rác, tức là phải có thùng rác công cộng cho mọi nơi. Tất cả điều này cần phải có các khóa đào tạo và thông tin về nếp sống sinh thái mới. Một thành phố như Tuy Hòa chạy dọc theo bờ biển có khoảng 200.000 người thì di chuyển không cần đến xe ô tô mà chỉ cần đi bộ hay xe đạp hoặc xe xích lô điện cho các người có tuổi hoặc trẻ em là thoải mái, ngoài ra thì nên có một hệ giao thông công cộng dày phủ khắp nơi trong tỉnh bằng các tuyến xe buýt, xe điện thì tốt hơn. Một du khách sẽ chú ý đến đời sống chung quanh hơn, nếu họ có thì giờ thả bộ, để khám phá những điều mới lạ thay vì cứ đi ô tô làm cách xa môi trường sống. Đây không phải là gạt bỏ xe cộ sang một bên nhưng chỉ dùng đến khi nào cần thiết và chính đáng : dĩ nhiên phải có những xe cứu thương, chữa lửa, và nếu cần cả trực thăng nữa cho những trường hợp đặc biệt. Trong những vùng nhiều du khách hay dành cho du khách thì có thể dùng xe ngựa một hai chỗ ngồi đi trong phạm vi nào đó. Vì địa hình Phú Yên đa dạng, ta có thể lập ra những tuyến đường mòn (sentiers) dành cho người đi bách bộ (randonnées), cưỡi ngựa như một hình thức thể thao, đi xe đạp (VTT), đưa các bộ môn thể thao như đi thuyền (canoë-kayak), thám hiểm hang động (spéléologie), lặn ngoài biển khơi nơi có san hô, v.v. Ở Việt Nam, tre mọc khắp nơi, nhưng chưa đâu có một vườn tre đẹp đẽ để đón tiếp du khách và giới thiệu loài thực vật này, được coi như là biểu tượng của nền văn minh thực vật, trong khi đó ở Anduze một thị xã gần thành phố Nîmes ở miền nam nước Pháp có một vườn tre rất đẹp được chăm bón từ thế kỷ thứ 19 do một người say mê tre. Ở Pháp tre bây giờ rất thịnh hành, Anduze là nơi cung cấp cho các nơi cũng như cho tư nhân nhiều vùng. Nếu có một thửa đất khoảng mươi hec ta nơi địa hình đẹp, có suối nước chẳng hạn, để làm một vườn tre thì thửa đất này sẽ đóng góp cho sự mở mang và phong phú cho Phú Yên, nơi mà người ta không phải tranh giành nhau một vài tấc đất.




Notes :

---

Sommaire de la rubrique

Haut de page

Suite